Hakem rehberi, İleri Hareket Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi’ne gönderilen makalelerin değerlendirilmesi sürecinde hakemlere yol göstermek, bilimsel kalite standartlarını korumak ve etik ilkeleri pekiştirmek amacıyla COPE (Committee on Publication Ethics), ICMJE (International Committee of Medical Journal Editors) ve YÖK Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği Yönergesi dikkate alınarak hazırlanmıştır.
1. Hakemlik Davetini Kabul Süreci ve Ön Koşullar
Uzmanlık Uyumu: Hakem, kendisine yönlendirilen çalışmanın başlığını ve özetini incelediğinde, konu uzmanlık alanının dışındaysa veya konuya yeterince hakim olmadığını düşünüyorsa daveti reddetmelidir.
Zaman Yönetimi: Hakem, değerlendirme için öngörülen süreyi (varsayılan olarak 15-20 gün) dikkate almalıdır. Eğer bu süre içinde raporu tamamlayamayacaksa, editörden ek süre talep etmeli veya görevi iade etmelidir. Geciken raporlar, yayının güncelliğini ve yazarın motivasyonunu olumsuz etkiler.
Çıkar Çatışması Kontrolü: Hakem; yazarla aynı kurumda çalışıyorsa, yakın geçmişte ortak bir çalışma yapmışsa, yazarın tez danışmanıysa veya çalışmayla ilgili finansal/politik bir çıkar çatışması varsa, durumu editöre bildirerek değerlendirmeden çekilmelidir.
2. Etik Sorumluluklar ve Mahremiyet
Veri Gizliliği: İnceleme aşamasındaki bir makale, yayımlanmamış veridir. Hakem, çalışmayı hiçbir şekilde kopyalayamaz, üçüncü şahıslarla paylaşamaz ve kişisel amaçları için kullanamaz.
İntihal Şüphesi: Hakem, makalede kaynak gösterilmeden yapılmış alıntılar, veri uydurma veya dilimleme (salamizasyon) gibi etik ihlaller fark ederse, bu durumu kanıtlarıyla birlikte derhal editöre raporlamalıdır.
Çift Körleme Kuralı: Hakem, yazarın kimliğini tespit etmeye yönelik bir çaba içine girmemelidir. Eğer metin içerisinde yazarın kimliğini açık eden ifadeler (örn: "Önceki çalışmamızda belirttiğimiz gibi...") kalmışsa, bu durumu editörün dikkatine sunmalıdır.
3. Makale Değerlendirme Kriterleri (Soru Seti)
Hakemlerin makaleyi incelerken aşağıdaki sorulara yanıt araması beklenir:
A. Başlık, Özet ve Anahtar Kelimeler
Başlık, çalışmanın içeriğini tam ve net bir şekilde yansıtıyor mu?
Özet; çalışmanın amacını, yöntemini ve temel bulgularını kapsıyor mu? Okuyucuya makale hakkında yeterli fikir veriyor mu?
Anahtar kelimeler, çalışmanın literatürde bulunabilirliğini (indekslenmesini) sağlayacak nitelikte mi?
B. Giriş ve Literatür Taraması
Araştırma problemi veya hipotezi açıkça ortaya konulmuş mu?
Konuyla ilgili mevcut literatür yeterince taranmış mı? Güncel ve birincil kaynaklara ulaşılmış mı?
Çalışmanın literatürdeki hangi boşluğu dolduracağı (özgün değeri) açıklanmış mı?
C. Yöntem (Metodoloji)
Seçilen araştırma yöntemi (nitel, nicel, belge tarama vb.) konuyu aydınlatmak için uygun mu?
Tarihsel belgelerin kullanımı, çevirisi ve yorumlanması bilimsel kriterlere uygun mu?
(Varsa) Saha çalışması veya mülakatlar için gerekli etik kurul izinleri alınmış mı?
D. Bulgular ve Tartışma
Elde edilen bulgular, toplanan verilerle/belgelerle tutarlı mı?
Yazar, bulguları sadece sıralamakla mı yetinmiş, yoksa bunları literatürle karşılaştırarak tartışmış mı?
Kullanılan harita, tablo, grafik veya resimler metni destekliyor mu ve kaynakları belirtilmiş mi?
E. Sonuç ve Öneriler
Sonuç bölümü, bulgulara dayanıyor mu yoksa verilerle desteklenmeyen genellemeler mi içeriyor?
Çalışma, tarih ve kültür araştırmaları alanına somut bir katkı sağlıyor mu?
4. Rapor Hazırlama ve Üslup
Yapıcı Eleştiri: Rapor, yazarı aşağılayan veya cesaretini kıran bir dille değil; eksikleri gösteren ve yol gösteren bir üslupla yazılmalıdır. (Örn: "Bu çalışma çok kötü" yerine "Çalışmanın teorik altyapısının şu kaynaklarla güçlendirilmesi gerekir" denilmelidir.)
Somut Gerekçelendirme: Özellikle "Red" veya "Büyük Düzeltme" kararlarında, kararın gerekçeleri maddeler halinde ve sayfa/paragraf numarası verilerek açıklanmalıdır.
5. Nihai Karar Seçenekleri
Hakem, incelemesini tamamladıktan sonra editöre şu önerilerden birini sunar:
Kabul: Çalışma bilimsel açıdan yeterlidir, herhangi bir değişikliğe gerek yoktur.
Küçük Düzeltmeler: Yazım hataları, kaynakça düzeni veya ufak ifade bozuklukları giderilmelidir. (Genellikle tekrar hakem kontrolü gerekmez, editör kontrolü yeterlidir.)
Büyük Düzeltmeler: Yöntem eksikliği, yetersiz literatür veya analiz hataları vardır. Yazarın çalışmayı önemli ölçüde revize etmesi gerekir. (Çalışma düzeltildikten sonra tekrar aynı hakeme gönderilir.)
Yeniden Başvuru: Çalışmanın potansiyeli vardır ancak o kadar çok eksiği vardır ki, baştan yazılıp yeni bir makale gibi sürece girmesi gerekir.
Red: Çalışma bilimsel nitelikten uzaktır, özgün değildir veya derginin kapsamına uymamaktadır.
Sistem Girişi
Sistem üzerinden gönderilen bir makaleyi değerlendirmek için hakemlerin izlemesi gereken adımlar: